ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΜΙΑ ΑΦΕΤΗΡΙΑ, ΠΟΛΛΟΙ ΠΡΟΟΡΙΣΜΟΙ

Μπορεί η μετάφραση να είναι πανταχού παρούσα σε κάθε μορφή επικοινωνίας, ωστόσο ως επαγγελματική ασχολία κατά κανόνα ταυτίζεται μόνο με την εργασία του μεταφραστή. Όμως, η μεταφραστική διαδικασία αποτελεί τον πυρήνα πέντε διαφορετικών επαγγελμάτων, στα οποία σκοπεύω να αναφερθώ συνοπτικά στο άρθρο αυτό.

Όπως είναι φυσικό, θα ξεκινήσω από το προφανές: το επάγγελμα του μεταφραστή. Κάθε άλλο παρά καινούργιο είναι αυτό το επάγγελμα, αλλά κατ’ ουσίαν αρκετά άγνωστο, κυρίως λόγω των σημαντικών αλλαγών του που οφείλονται στην τεχνολογία και στην παγκοσμιοποίηση. Να εξηγήσω τι εννοώ: στο μυαλό μας είναι παγιωμένη η εικόνα ενός ανθρώπου που μεταφράζει −βιβλία κυρίως− χωμένος στα λεξικά που έχει ανοίξει επάνω στο γραφείο του. Αυτή την εικόνα θα πρέπει να την τροποποιήσουμε αρκετά για να ανταποκρίνεται στη σύγχρονη πραγματικότητα. Στο γραφείο του υπάρχει οπωσδήποτε ένας υπολογιστής με γρήγορη σύνδεση στο Ίντερνετ, το οποίο αποτελεί πλέον ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία έρευνας. Η οθόνη του υπολογιστή είναι χωρισμένη σε πολλά μέρη: εκτός από τον επεξεργαστή κειμένου, όπου γράφει τη μετάφρασή του, έχει ανοιχτά τα απαραίτητα ηλεκτρονικά λεξικά και βοηθήματά του. Κι αν μεταφράζει κείμενα με επαναληψιμότητα όρων ή φράσεων, π.χ., πιστοποιητικά ή εγχειρίδια, δουλεύει με τη βοήθεια ενός προγράμματος μεταφραστικής μνήμης. Η εικόνα που περιέγραψα είναι απαράλλαχτη είτε ο μεταφραστής είναι ελεύθερος επαγγελματίας, είτε εργάζεται ως εσωτερικός συνεργάτης μεταφραστικής εταιρείας, είτε είναι υπάλληλος σε διεθνείς οργανισμούς (π.χ., ΕΕ, ΟΗΕ), τράπεζες, δημόσιες υπηρεσίες και ιδιωτικές εταιρείες.

Στην παγκοσμιοποιημένη κοινωνία μας, βασική προτεραιότητα αποτελεί η επικοινωνία, η οποία εν πολλοίς επιτυγχάνεται μέσω της μετάφρασης, με αποτέλεσμα την αύξηση του κύκλου εργασιών στην αγορά της. Σε αυτό συμβάλλουν πολύ οι νέοι τομείς της μεταφραστικής αγοράς, όπως είναι η Τοπική Προσαρμογή Λογισμικού και Ιστότοπων. Έτσι, έχει δημιουργηθεί το νέο επάγγελμα του localiser. Localisation, τοπική προσαρμογή, δηλαδή, είναι η διαδικασία τροποποίησης ενός κειμένου κατά τη διάρκεια της μετάφρασης, ώστε αυτό να ενταχθεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στη νέα γλώσσα και κουλτούρα. Ας δούμε μερικά παραδείγματα. Η ημερομηνία που έγινε η επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου είναι γνωστή ως 9/11 στις ΗΠΑ: αυτός ο τρόπος γραφής της ημερομηνίας συμφωνεί με τα αμερικανικά πρότυπα, ωστόσο, για να είναι κατανοητή η ημερομηνία σε ένα ελληνικό κείμενο, θα πρέπει να αντιστραφούν οι αριθμοί, να γράψουμε, δηλαδή, 11/9. Ένα άλλο παράδειγμα είναι η μετατροπή των μονάδων μέτρησης από το αυτοκρατορικό και το αμερικανικό σύστημα στο μετρικό σύστημα που ισχύει στην Ελλάδα. Οι localiser ασχολούνται κυρίως με τη μετάφραση δύο εξειδικευμένων τομέων: μετάφραση λογισμικού (software localization) και ιστότοπων του Διαδικτύου (website localization). Ο μεταφραστής που ειδικεύεται στην τοπική προσαρμογή έχει πολύ καλές γνώσεις πληροφορικής και ειδικών εργαλείων. Εργάζεται αποκλειστικά σε μεταφραστικές εταιρείες, οι οποίες αναλαμβάνουν μεγάλα μεταφραστικά πακέτα.

Ο υποτιτλιστής είναι ο επαγγελματίας που αναλαμβάνει να μεταφράσει − μεταφέρει στα ελληνικά τους διαλόγους, τους μονολόγους και τις αφηγήσεις που υπάρχουν στις κινηματογραφικές ταινίες και στις τηλεοπτικές σειρές. Οι υπότιτλοι που βλέπουμε δε βασίζονται στο είδος της μετάφρασης που διαβάζουμε στα βιβλία∙ ο υποτιτλιστής, λόγω έλλειψης χρόνου −εφόσον η ομιλία είναι πιο γρήγορη από το γραπτό λόγο των υποτίτλων−, δε μεταφράζει πιστά, αλλά αναγκάζεται να αποδώσει πιο ελεύθερα και συχνά να συμπυκνώσει το νόημα των λεγομένων. Εξυπακούεται ότι μεταφέρει όλα τα υφολογικά χαρακτηριστικά όσο περισσότερο μπορεί και γίνεται, εξαιτίας των τεχνικών περιορισμών. Ένας υποτιτλιστής κατά κανόνα συνεργάζεται με εταιρείες που αναλαμβάνουν τον υποτιτλισμό ταινιών καθώς και πακέτα υποτιτλισμού για λογαριασμό τηλεοπτικών σταθμών.

Επιμελητής μεταφρασμένων κειμένων είναι ο επαγγελματίας που κάνει παραβολή πρωτοτύπου και μετάφρασης για να εντοπιστούν τυχόν παραλείψεις ή λάθη και ελέγχει την απόδοση γλωσσικά (ορθογραφία, στίξη, γραμματική, σύνταξη). Ένας καλός και πεπειραμένος μεταφραστής έχει πολλά προσόντα που τον κάνουν κατάλληλο για να ασχοληθεί με την επιμέλεια μεταφρασμένων κειμένων. Κι αυτό επειδή γνωρίζει τη διαδικασία της μετάφρασης, δηλαδή, ξέρει πώς να κάνει έρευνα σε έντυπα και ηλεκτρονικά βοηθήματα καθώς και στο Διαδίκτυο, είναι εξοικειωμένος με τη μεθοδολογία που πρέπει να ακολουθηθεί για να αντιμετωπιστεί κάποιο μεταφραστικό πρόβλημα, έχει επίγνωση των (αν)αντιστοιχιών που υπάρχουν στο λεξιλόγιο και στις γραμματικοσυντακτικές δομές των δύο γλωσσών και ξέρει τις τεχνικές βελτίωσης. Ο επιμελητής μεταφρασμένων κειμένων εργάζεται κυρίως σε μεταφραστικές εταιρείες και εκδοτικούς οίκους. Στις μεταφραστικές εταιρείες επιμελείται εξειδικευμένα κείμενα, ενώ στους εκδοτικούς οίκους επιμελείται βιβλία (λογοτεχνικά και επιστημονικά) και περιοδικά.

Για το τέλος άφησα το επάγγελμα που γνωρίζετε πολύ καλά: του καθηγητή ξένων γλωσσών, στο οποίο η μετάφραση παίζει καθοριστικό, αλλά αφανή ρόλο. Καθοριστικό επειδή, όσο κι αν προσπαθούμε να αποφύγουμε τη μετάφραση με τη βοήθεια των σύγχρονων επικοινωνιακών μεθόδων διδασκαλίας, η μητρική γλώσσα αποτελεί το φίλτρο που έχουν οι μαθητές μας στο μυαλό τους για να κατακτήσουν την ξένη γλώσσα. Εφόσον είναι αδύνατον να παρακαμφθεί αυτή η «παρεμβολή» της μετάφρασης, μπορούμε να την εκμεταλλευτούμε, με σκοπό να ενισχύσουμε τη διαδικασία της μάθησης. Εδώ η χρησιμότητα της μετάφρασης έχει δύο όψεις: αφενός βοηθά τον καθηγητή να γίνει καλύτερος και αφετέρου του δίνει τη δυνατότητα να εμπλουτίζει τα μαθήματά του με μεταφραστικές ασκήσεις. Η μετάφραση διευρύνει τις γνώσεις του καθηγητή στην ξένη γλώσσα, ιδίως στην κατανόηση και στην αναπαραγωγή του γραπτού λόγου, τον βοηθά να εμβαθύνει σε έννοιες και δομές και να εντοπίζει καλύτερα τις διαφορές και τις ομοιότητες μεταξύ της ξένης γλώσσας και της μητρικής του. Με αυτά τα εφόδια καλύπτει πιο αποτελεσματικά την ύλη του και, μάλιστα, είναι σε θέση να την εμπλουτίζει με μεταφραστικές ασκήσεις. Είναι γνωστό πως η μετάφραση δεν χρησιμοποιείται στις σύγχρονες διδακτικές προσεγγίσεις, ωστόσο η παρουσία της και η ανάγκη επανένταξής της στο syllabus έχει ήδη γίνει αισθητή στη διεθνή σχετική βιβλιογραφία. Η μετάφραση −υπό μορφήν ασκήσεων και όχι ως υποκατάστατο της επικοινωνίας στην ξένη γλώσσα− μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε όλα τα επίπεδα, επειδή δίνει στον καθηγητή τη δυνατότητα να εξηγεί πληρέστερα τα γραμματικά φαινόμενα και τις συντακτικές δομές της ξένης γλώσσας με τη βοήθεια παραλληλισμών με τη μητρική, ενισχύει την κατανόηση των σημασιών των λέξεων, βοηθά τους μαθητές να εκφράζονται με ακρίβεια και σαφήνεια αλλά και να συνειδητοποιούν σε τι οφείλονται τα transfer errors που κάνουν.

Διαπιστώνουμε, λοιπόν, πως η κατάρτιση στην τέχνη και στις τεχνικές της μετάφρασης δεν εξασφαλίζει μόνο διαφορετικές επαγγελματικές προοπτικές αλλά και βαθιά γνώση της μητρικής και της ξένης γλώσσας.

Η Κωνσταντίνα Τριανταφυλλοπούλου (BA, Athens / MA, Essex) είναι Διευθύντρια Σπουδών του Κέντρου Εκπαίδευσης Μεταφραστών meta|φραση.

Η Κωνσταντίνα Τριανταφυλλοπούλου σπούδασε Αγγλική Γλώσσα και Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και είναι κάτοχος του ΜΑ in Literary Translation του Πανεπιστημίου του Essex. Έχει μετεκπαιδευτεί σε θέματα διδασκαλίας της Μετάφρασης στο Πανεπιστήμιο της Γρανάδας και σε θέματα Νέων Τεχνολογιών στο Πανεπιστήμιο της Γάνδης. Εργάζεται ως καθηγήτρια αγγλικής γλώσσας και ως επαγγελματίας μεταφράστρια από το 1988 και διδάσκει Μετάφραση από το 1991 (αρχικά στο Βρετανικό Συμβούλιο και από το 2001 στη meta|φραση). Έχει εκπαιδεύσει περισσότερους από 1.300 σπουδαστές μετάφρασης. Είναι μέλος της Πανελλήνιας Ένωσης Μεταφραστών και της Ελληνικής Εταιρείας Μεταφρασεολογίας.